صنعت خودروسازی در ایران

صنعت خودروسازی ایران تقریباً از سال‌های دهه ۳۰ شمسی شروع شده و با افت و خیزهای مختلف، در حال حاضر از جایگاه ویژه ای از لحاظ پیوندهای بین بخشی در اقتصاد ایران برخوردار شده است. تلاش‌های زیادی در راستای بومی کردن صنعت خودرو در ایران در سال‌های برنامه چهارم عمرانی و بعد از انقلاب اسلامی صورت پذیرفته؛ اما هنوز در مقیاس جهانی، ایران در این زمینه پیشرفت قابل ملاحظه ای نداشته است. سیاست‌های پس از جنگ عراق علیه ایران، به گسترش فعالیت‌های صنایع وابسته به صنعت خودرو و تعمیق پیوندهایی بین بخش‌های صنعت منجر شد. مطالعه حاضر با استفاده از جدول داده – ستانده سال ۱۳۷۹ صنعت خودرو، نشان می‌دهد که صنعت مزبور بطور مستقیم و غیر مستقیم 4/2 درصد مجموع ارزش افزوده فعالیت‌های اقتصادی ایران را به خود اختصاص داده است.

تاریخچه خودروسازی

در فرانسه صنعت اتومبیل‌سازی در سال ۱۸۹۱ توسط یک فرانسوی به نام (پانارد) پایه گذاری شد. اولین اتومبیلی که توسط (پانارد) ساخته شد با نفت کار می‌کرد پس از آن؛ یعنی سه تا چهار سال بعد، اولین اتومبیل به نام (پژو) ساخته شد که هم اکنون یکی ازاتومبیل‌های مشهور فرانسوی در دنیا است.

اتومبیل سازی در آمریکا نیز توسط (فورد) شروع شد و این صنعت در کشور آمریکا بهتر از اروپا توسعه یافت. مقارن همین سال‌ها تعدادی اتومبیل به ایران وارد شد که مربوط به اوایل دهه ۱۹۲۰ است. در کنار آن کارگاه‌هایی جهت تعمیر اتومبیل نیز دایر گردید. کار این تعمیرگاه‌ها، تعویض و تعمیر لاستیک و نیز تعویض وسایل یدکی بود که از خارج وارد می گردید. در ایران اطاق‌سازی از جمله اولین اقدامات در راه پیشرفت صنعت خودرو بود. صاحبان این صنعت با وجود نداشتن وسایل کافی، به ساخت اطاق کامیون و اتوبوس اقدام نمودند. البته مواد اولیه این اطاق‌ها در کشور ساخته می‌شد. سایر وسایل مورد نیاز همانند شاسی موتور و لاستیک از خارج وارد می گردید.

ایران به دلیل عدم توانمندی در ساخت اتومبیل مجبور به خارج کردن ارز و واردات اتومبیل بود. در این رابطه صاحبان صنایع اتومبیل درصدد بودند تا آنجا که ممکن است اجزای متشکل اتومبیل را در داخل تهیه کنند و در اثر تشویق و ترغیب صاحبان صنایع و اعطای وام‌ها، به‌تدریج با راهنمایی وزارت اقتصاد، کارخانجاتی جهت تولید ماشین سواری، اتوبوس و کامیون دایر گردید و بهره برداری از آن‌ها آغاز شد. اولین کارخانه ای که توانست مونتاژ و سپس ساخت سواری در ایران را به عهده گیرد، کارخانه جیپ ایران بود که در سال ۱۳۳۶ تأسیس یافت و با دریافت ۶۰ میلیون ریال وام از وزارت اقتصاد – از محل معاونت ارزیابی پشتوانه اسکناس – شروع به تولید نمود. این کارخانه، با امکانات موجود هر ساله تعداد محدودی خودرو تولید می‌کرد که تا حدی جای واردات خودروهای مشابه را گرفته بود. بعد از آن در سال ۱۳۳۸ شرکت مرتب (لندرور) تأسیس گردید و چند سال بعد فعالیتش را آغاز کرد. شرکت صنعتی سایکا (فیات) در سال ۱۳۳۹ تاسیس شد که هر سال، تعدادی سواری تولید و تهیه می‌نمود. همزمان با تأسیس شرکت صنعتی سایکا، شرکت سهامی خاور (مرسدس بنز) اولین کارخانه کامیون‌سازی را در ایران تأسیس کرد در سال ۱۳۴۱ شرکت سهامی صنعتی کارخانجات (ایران ناسیونال) برای تهیه اتوبوس، وانت، استیشن، مینی‌بوس، آمبولانس نیز به این گروه پیوست و در سال ۱۳۴۵ تولید پیکان را آغاز کرد. همزمان با آن کارخانه (لیلاند موتور) نیز در زمینه ساخت کامیون‌های سنگین دست به فعالیت‌هایی زد. سال بعد شرکت (زامیاد) (ولوو)) که غیر از ساخت و مونتاژ کامیون، فعالیت عمده دیگرش تهیه تراکتور بود، تأسیس گردید. در سال‌های پس از آن نیز به‌تدریج شرکت سهامی کارخانجات صنعتی (پارس لوکس) که در تهیه اتوبوس و مینی بوس شهرت داشت شرکت. ایران پیما شرکت سهامی کارخانجات اتوبوس‌سازان تهران و کارخانه سیروس ارجمند که ماشین‌های آتش‌نشانی را تهیه می‌کرد در این زمینه شروع به فعالیت نمودند.

همزمان با تولید پیکان، مونتاژ سیتروئین شروع شد و در سال ۱۳۴۷ بهره‌برداری از آن آغاز گردید. در سال ۱۳۵۲ کارخانجات (جنرال موتور) ایران مورد بهره برداری قرار گرفت و به تولید اتومبیل شورولت ایران پرداخت. به‌طور کلی در سال ۱۳۵۴، تعداد سیزده واحد تولیدی در صنعت اتومبیل‌سازی فعالیت داشتند که ۳۸ درصد از کل واحدهای مذکور اتومبیل سواری تولید می‌کردند. این نسبت در سال ۱۳۴۵ حدود ۳۱ درصد بوده است. در این رابطه عمده واحدهای تولیدی دایر شده، به دلیل دسترسی به بازار مواد اولیه، بازار مصرف و نیروی کار و نیز نزدیکی، در تهران مستقر شده بودند.

وضعیت خودروسازی ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی به علت مشکلات ناشی از جنگ؛ تولید خودرو دچار افت شدیدی گردید. در این سال‌ها سیاست معینی برای تولید خودرو در کشور طراحی نشد و وارداتی هم در این زمینه نداشتیم. علاوه بر آن بستری برای تولید خودرو داخلی نیز فراهم نبود. بخش عمده آشفتگی تولید خودرو در این سال‌ها مربوط به کاهش سهمیه ارزی شرکت‌های خودروساز بود که به نوسانات درآمدهای نفتی کشور مربوط می‌شد. در این سال‌ها صنعت خودروسازی دچار یک بی‌برنامگی و رکود بود و تحرکات موجود در سال‌های اولیه دهه ۶۰ هم به تولید خودروهای وانت، اتوبوس، کامیون و مینی بوس مربوط بوده است.

بعد از اتمام جنگ شرکت‌های خودروسازی ایران با حمایت دولت شروع به فعالیت نمودند. این امر منجر به گسترش تولید داخلی و ایجاد شرکت‌های قطعه‌سازی در کشور شد و رشد خوبی در تولید خودرو با نگرش بازارهای داخلی ایجاد گردید.

تولید خودرو در ایران

در ایران از سال ۱۳۴۹ تا آخر سال ۱۳۵۶ تولید خودرو به علت رونق اقتصادی حاکم بر کشور به دلیل وفور ارز و بالا بودن قدرت خرید بازار داخلی رشد بالایی داشته است. از سال ۱۳۵۶ به بعد با شروع بحران‌های اقتصادی ناشی از انقلاب و جنگ به غیر از سال ۱۳۶۰، افت تولید مشخص است. اما بعد از جنگ تحمیلی، همکاری‌های علمی و فنی ایران با شرکت‌های فراملیتی مجدداً احیا شد و از رهگذر آن ایران توانست به نوسازی خطوط تولید و تولید محصولات با کیفیت بهتر و جدیدتر دست یابد. در عین حال صنعت خودرو توانسته است با تعمیق پیوند خود با صنایع بالادستی، صنعت قطعه‌سازی را نیز به حرکت درآورد. اما با همه این مباحث این صنعت نتوانسته است به کسب مزیت نسبی و رقابتی در تولید خودرو و قطعات دست یابد و حضور موفقی در بازاراهای جهانی داشته باشد.

افزایش جمعیت کشور طی سال‌های بعد از انقلاب در کنار کاهش تولید و عدم واردات خودرو منجر به ایجاد شکاف بزرگی بین عرضه و تقاضای خودرو شد که این شکاف با کنترل جمعیت و افزایش تولید خودرو داخلی کمی بهبود یافته است؛ ولی هنوز وجود آن شکاف بین عرضه و تقاضای خودرو در جامعه حس می‌شود. اما به دلیل پایین بودن قدرت خرید جامعه و بالا بودن قیمت خودرو، امکان تولید و عرضه به قیمت‌های مذکور در سال‌های آتی با فرض عدم واردات خودرو وجود ندارد که این موضوع سبب ایجاد شرایط لازم برای خریداران در آینده خواهد شد.

از بعد مقیاس جهانی، ایران اولین کشور خودروساز دارای تولید داخلی همراه با مونتاژ قطعات منفصله وارداتی در خاورمیانه و هفتمین در آسیا و بیست و دومین در جهان است. از نقطه نظر حجم تولید داخلی نیز با ساخت بالای ۵۰ درصد، تنها کشور در خاورمیانه و آفریقا و پنجمین در آسیا از مجموع پنج کشور و دهمین در دنیا از مجموع یازده کشور تولید کننده پنجمین در بشمار می رود. تولید داخلی خودرو در ایران سالیان متمادی با عنوان خودروهای داخل (با ساخت خودروهایی با تکنولوژی پایین و مدل چند به قبل مانند پیکان) و در حال حاضر خودرو ملی شناخته می‌شود.

واردات خودرو

در ایران واردات اتومبیل‎های سواری از حدود ۴۳ دستگاه در سال ۱۳۴۱ به ۹۱۰۲۱ دستگاه تا سال ۱۳۵۶ رسید. در دوره ۱۳۴۱-۴۵ میزان واردات با رشد ۲۹ درصدی مواجه بود و از ۴۳ دستگاه به ۱۵۶۵۵ دستگاه در انتهای سال ۴۵ رسید. دوره زمانی ۱۳۴5-۵0 میزان واردات به شدت کاهش پیدا کرد و از حدود ۱۵۶۵۵ دستگاه به ۳۷۱۹ دستگاه رسید. طی سال‌های ۱۳۵۰-۵۶ نیز به دلیل افزایش درآمدهای نفتی واردات خودرو به شدت افزایش یافته و به دلیل قدرت خریداری بالا در جامعه رقم واردات از ۳۷۱۹ به ۵۹۶۸۷ دستگاه در پایان سال ۵۴ رسید. این افزایش تا سال ۱۳۵۶ ادامه یافت و به میزان ۹۱۰۲۱ دستگاه خودرو رسید.

در ادامه، طی سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۸ این روند به جز سال‌های ۶۱ و ۶۲ کاهشی بوده است؛ به‌طوری که در سال ۱۳۶۸ میزان واردات خودرو به رقم ۹۰۹ دستگاه خودرو رسیده است. این موضوع به دلیل جنگ، تحریم‌های اقتصادی و کمبود ارز و کاهش قدرت خرید مردم بوده است. دوباره طی سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۰ رقم واردات خودرو در کشور افزایش چشمگیری پیدا کرد که با تصویب قانون خودرو در سال ۱۳۷۱ واردات خودرو نیز محدود شد و به دنبال آن میزان واردات خودرو در سال ۱۳۷۳ به رقم حدود ده هزار خودرو رسید. به‌طور کلی با آغاز برنامه اول توسعه (۷۲-۱۳۶۸) واردات خودرو افزایش یافت و با افزایش درآمدهای نفتی و سیاست‌های آزادسازی تعداد ۱۸۴۰۳۲ دستگاه خودرو وارد کشور گردید. در سال‌های اخیر، به دلیل قوانین محدود کننده واردات و تعرفه گمرکی بالا، زمینه برای ورود خودروی خارجی در کشور فراهم نشد و به همین دلیل روند تولید خودروهای داخلی رو به افزایش نهاد.

در سال ۱۳۹۷ با تشدید تحریم‌ها و وقوع مشکلات ارزی شدید دولت تصمیم به ممنوعیت واردات خودرو گرفت. این تصمیم‌گیری شامل کلیه خودروهای وارداتی اعم از هیبریدی و غیر هیبریدی بوده و واردات خودرو تنها به صورت CKD امکان‌پذیر می‌باشد.

در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۴۰۰ نمایندگان مجلس با ۱۷۲ رأی موافق، ۳۸ رأی مخالف و ۳ رأی ممتنع از مجموع ۲۴۳ نماینده حاضر در صحن علنی با اصلاحات کمیسیون صنایع و معادن در ماده ۴ طرح ساماندهی صنعت خودرو درباره واردات خودرو به منظور تأمین نظر شورای نگهبان موافقت کردند.

صادرات خودرو

ایران در زمینه صادرات خودرو به دلایل متعددی همچون توانایی رقابت پایین تولید خودرو، بازار انحصاری موجود در داخل و حمایت‌های مختلف دولتی در زمینه صادرات خودرو توفیق چندانی نداشته است. طی سال‌های ۱۳۵۰-۵۴ صادرات بسیار اندکی وجود داشته است؛ برای مثال در سال ۱۳۵۴ این رقم ۲۲۶ دستگاه ثبت شده است.

بر اساس پژوهش‌های اتاق ایران، صادارت خودرو‌های داخلی در سال‌های گذشته مسیر خوبی را طی کرده‌اند. صادارات خودرو‌های داخلی در سال ۱۳۷۶ چیزی حدود ۱۰ میلیون دلار بوده است که این رقم در سال ۱۳۷۹ تا سال ۱۳۸۹ به حدود ۶۰ میلیون دلار رسیده است. رقم صادرات خودرو در سال ۱۳۸۹ به ۴۸۰ میلیون دلار افزایش یافت و طولی نکشید که روند صادرات خودرو نزولی شد. این وضعیت ادامه داشت به طوری که در سال ۱۳۹۰ این رقم به ۴۱۰ میلیون دلار و در سال ۹۱ به ۳۶۰ میلیون دلار دسید. از سال ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳ میزان ۲۰۰ میلیون دلار خودرو صادر شد و این رقم در سال‌های ۹۵ تا ۹۷ بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ میلیون دلار در نوسان بود.

به دلیل خروج آمریکا از برجام و وضع تحریم‌های جدید، صادرات خودرو با سنگی بزرگ مواجه شد به طوری که این رقم در سال ۱۴۰۰ به حدود ۷۰ میلیارد دلار رسید و با افتی قابل توجه روبه‌رو شد.

آمار صادرات سایپا و ایران خودرو در سال ۱۴۰۲

بنابر اطلاعات منتشر شده، شرکت ایران خودرو و سایپا در سال ۱۴۰۲ به ترتیب، ۲ هزار و ۱۳۹ دستگاه و ۳ هزار و ۲۲۰ دستگاه خودرو صادر کرده‌اند.

• ارزش دلاری صادرات محصولات ایران خودرو ۱۵ میلیون و ۱۰۶ هزار و ۱۷۸ دلار بوده است.
• ارزش دلاری صادرات سایپا نیز ۱۸ میلیون و ۸۹۰ هزار و ۶۴۶ دلار بوده است.
• این دو خودروساز۱۴ میلیون و ۱۲۳ هزار و ۴۲۲ دلار قطعه نیز صادر کرده‌اند.
• ایران خودرو در سال۱۴۰۲ خودروهای تولیدی خود را به کشورهای عراق (۷۸۰ دستگاه)، سنگال (۵۲۰ دستگاه)، آذربایجان (۶۲۴ دستگاه) و ۲۱۵ دستگاه به سایر کشورها صادر کرده است.
• شرکت سایپا نیز موفق به صدور خودروهای تولیدی به کشورهای عراق (۱۶۸۰دستگاه)، (پاکستان ۵۱۰ دستگاه)، (ونزوئلا ۱۰۰۰ دستگاه) و ۳۰ دستگاه به سایر کشورها شده است.
• خودروهای صادارتی سایپا در سال ۱۴۰۳ شامل ساینا، سایپا ۱۳۱، سایپا ۱۵۱، کوییک، شاهین و وانت زامیاد است.

کشورهای مقصد صادرات خودرو

در این دو دهه‌ گذشته چندین کشور، به عنوان مقاصد خودروهای ایرانی شناخته شده‌اند. گرچه به دلیل تحریم‌ها در حال حاضر صادرات به برخی از این کشورها به حالت تعلیق درآمده‌اند.

• اسپانیا
• امارات
• آذربایجان
• آلمان
• تایوان
• ترکیه
• الجزایر
• جیبوتی
• چین
• ساحل عاج
• سوریه
• عراق
• هنگ کنک
• لبنان

خودروهای صادراتی ایران خودرو در سال ۱۴۰۳ شامل پژو پارس، تارا، دنا پلاس، پژو ۲۰۷، سورن پلاس، سمند، رانا پلاس، ریرا و وانت آریسان خواهد بود.

سخن پایانی

صنعت خودروسازی از دهه 30 در ایران شروع به کار کرده که با فراز و نشیب‌هایی تاکنون روبه‌رو شده است. ایران در گذشته به دلیل عدم توانمندی در ساخت خودرو مجبور به واردات آن بود اما کم کم توانست به تولید و ساخت خودرو دست پیدا کند و به صادرات نیز بپردازد. کشور ایران از سال 1350 تا کنون شروع به صادرات کرده است و خودروهای شرکت های ایران خودرو، سایپا و سایر شرکت های خودرو ساز را به کشورهایی نظیر هنگ کنک، لبنان، چین، ترکیه و… صادر می‌کند. ایران به واردات خودرو نیز در دهه‌های اخیر پرداخته بود اما در سال 1397 با وجود تحریم‌های شدید و وضعیت بد ارز تصمیم به ممنوعیت واردات خودرو کرد، سپس در سال 1400 نیز قانون ممنوعیت برداشته شد و دوباره واردات خودرو در ایران آزادسازی شد.